اما اگر هدف و غرض در عمل و رفتار برخاسته از ضمیرى روشن و دور از هرگونه شائبه مادى و نفسانى باشد و آن را با هیچ گونه رنگ و صبغه غیر الهى نیامیزد، همانند شجره طیبه اى خواهد بود که آثار وجودش ابدیت پیدا کرده و هیچ گاه از میان نخواهد رفت. بنا بر این محور و کانون ارزش اعمال به اهداف و مقاصد آن بستگى دارد. موفقیت در امر به معروف و نهی از منکر بسته به رعایت شرایط و مراتب این فریضه و انتخاب شیوه مناسب آن در برخورد با مخاطبین مختلف است. اما با این حال توجه به چند نکته در انجام امر به معروف و نهی از منکر می تواند در مسیر موفقیت و نتیجه مطلوب از این فریضه کارگشا باشد. اصطلاحا به این نکات کلیدی در موفقیت امر به معروف و نهی از منکر، «آداب امر به معروف و نهی از منکر» نیز گفته می شود. مرحوم آیت الله صافی گلپایگانی در توضیح آداب این فریضه می نویسد: مقصود از آداب، آن چیزهایی است که رعایت آن ها در حصول غرض و گرفتن نتیجه، مؤثّر است، مانند: لینت و نرمی کلام و اجتناب از درشتی و خشونت و استعمال الفاظ توهین آمیز و رعایت نزاکت و خوش خلقی و احترام اشخاص. مگر در مواردی که گرفتن نتیجه، بی خشونت و درشتی میسر نباشد. مقصود از امر به معروف و نهی از منکر انجام یک وظیفه اخلاقی و نوع پروری است و به این جهت باید تا امکان دارد طوری ادای این وظیفه را نمود که باعث آزردگی و رنجش خاطر طرف نشود و او را در مقام لجاجت نیندازد.[1]
بنا بر این به صورت گذرا به بررسی برخی از آداب و یا عوامل موفقیت در امر به معروف و نهی از منکر می پردازیم.
اخلاص
اخلاص رمز موفقیت حرکت های الهی است. اگر چه امر به معروف از جمله عباداتی نیست که نیت شرط آن باشد امّا وجود چنین حالت ارزنده ای اجر و تأثیر آن را افزایش می دهد و به عکس، خودنمایی و غرض ورزی امر و نهی را بی اثر و چه بسا با آثار نامطلوب همراه سازد.[2] اعمال و رفتار آدمى را در رابطه با اهداف و اغراض وى باید ارزیابى کرد. اگر عمل و رفتار با مسائلى همچون: حب مال، جاه طلبى، نام جوئى و تشخّص و برترى طلبى در میان هم نوعان و... آلوده شود، انسان را به فرومایگى شخصیت و سقوط از ارزش هاى والاى انسانى سوق مى دهد و خود وزر و وبالى بر دوش انسان خواهد بود و در نتیجه انسان را به صورت پست ترین و زیان کارترین افراد در خواهد آورد. اما اگر هدف و غرض در عمل و رفتار برخاسته از ضمیرى روشن و دور از هرگونه شائبه مادى و نفسانى باشد و آن را با هیچ گونه رنگ و صبغه غیر الهى نیامیزد، همانند شجره طیبه اى خواهد بود که آثار وجودش ابدیت پیدا کرده و هیچ گاه از میان نخواهد رفت. بنا بر این محور و کانون ارزش اعمال به اهداف و مقاصد آن بستگى دارد.
حیات و ارزش انسان به علم است و ارزش علم و دانش به عمل، و ارزش و اهمیت عمل به اخلاص. همان گونه که آب مایه حیات پدیده هاست و عامل شادابى آن ها، اخلاص نیز موجب حیات و ارزش اعمال و پشتوانه اى براى بقاء و دوام آن. اهمیت عمل بیش از آن که به اندازه و مقدار آن مربوط باشد به چگونگى و کیفیت آن ارتباط دارد به همین جهت است که قرآن کریم این گونه تعبیر مى کند:
«الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً/ آن كس كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدام يك از شما بهتر عمل مى كنيد»[3] در واقع خداوند متعال ارزش اعمال را به درست و صحیح انجام دادن و با اخلاص به پایان رساندن مى داند و نمى فرماید: «ایُّکُم اَکثَرُ عَمَلاً/ کدام یک از شما بیشتر عمل می کنید». درست همانند درختى که بار و میوه فراوان دارد اما فاسد و آفت زده. در برابر درختى است که بارش اندک ولى میوه هاش سالم و به دور از آفت. امام صادق علیه السلام فرمودند:
«مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى عَبْدِهِ أَجَلَّ مِنْ أَنْ لَا يَكُونَ فِي قَلْبِهِ مَعَ اللَّهِ غَيْرُهُ». نعمت و موهبتى بزرگ تر از این نیست که خداوند به انسان حالتى بدهد که در اندیشه و فکرش جز خدا به هیچ کس نیاندیشد.[4]
اخلاص چیزى است که به جوهره عمل ارزش و کرامت مى بخشد و کیمیاى کم یابى است که مس اعمال آدمى را طلاى ناب مى سازد. به همین جهت است که از خالص سازى عمل به عنوان راز الهى یاد شده است:
«الْإِخْلَاصُ سِرٌّ مِنْ أَسْرَارِي اسْتَوْدَعْتُهُ قَلْبَ مَنْ أَحْبَبْتُ مِنْ عِبَادِي». اخلاص رازی از رازهای من است؛ آن را در قلب هر یک از بندگانم که دوست بدارم به ودیعت می نهم.[5] چقدر زیبا و دل پذیراست اگر بشر در هر کارى به همان نسبت که به حفظ ظاهر و کالبد عمل مى اندیشد، به روح و جان عمل نیز اهمیت دهد.[6] بنا بر این با توجه به اهمیت و اثر اخلاص در عمل، یکی از نکات بسیار مهمی که می تواند امر به معروف و نهی از منکر انسان را اثر بخش و پُر برکت نماید، رعایت اخلاص در این فریضه الهی است.
قرآن کریم در باره نتیجه عمل خالصانه می فرماید:
«وَ مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِيتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَها ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ». و (كار) كسانى كه اموال خود را براى خشنودى خدا، و تثبيت (ملكات انسانى در) روح خود، انفاق مى كنند، همچون باغى است كه در نقطه بلندى باشد، و باران هاى درشت به آن برسد، (و از هواى آزاد و نور آفتاب، به حد كافى بهره گيرد،) و ميوه خود را دو چندان دهد (كه هميشه شاداب و با طراوت است.) و خداوند به آن چه انجام مى دهيد، بيناست.[7] غرض از اين مَثَل اين است كه بفهماند انفاقى كه صرفا لوجه اللَّه و به خاطر خدا است هرگز بى اثر نمى ماند، و به طور قطع روزى حُسن اثرش نمودار مى شود، براى اين كه مورد عنايت الهيه است، و از آن جا كه جنبه خدايى دارد و متصل به خدا است (مانند خود خدا) باقى و محفوظ است، هر چند كه اين عنايت بر حسب اختلاف درجات خلوص مختلف مى شود، و در نتيجه وزن و ارزش اعمال هم به همان جهت مختلف مى گردد، هم چنان كه باغى كه در زمين حاصل خيز ايجاد شده، وقتى باران مى آيد بلادرنگ خوردنى هايش را به وجهى بهتر تحويل مى دهد، هر چند كه اين تحويل دادنش و اين خوردني هايش به خاطر اختلاف باران (كه يكى مطر است و ديگرى طل)، از نظر خوبى درجاتى پيدا مى كند.[8]
اما برای تحقق اخلاص در امر به معروف و نهی از منکر، باید به سه مرحله توجه ویژه داشت:
1- قبل از امر و نهی:
فرد آمر و ناهی باید در مرحله ای پیش از امر و نهی خود، یعنی نیت، توجه کند. باید دقت کند و بیندیشد که به چه دلیل می خواهد به فرد خطاکار امر و نهی نماید. آیا این امر و نهی او به جهت انجام فرمان خداست و یا غرض دیگری در کار است؟ در صورتی که در انجام این عمل نیت دیگری غیر از اطاعت از فرمان حق تعالی و جلب رضایت او در سر دارد، نیت خود را اصلاح کند تا هم موجب رشد و تعالی خود گردد و هم با رعایت اخلاص در عمل، عمل خود را مؤثّر و ماندگار نماید.
2- هنگام امر و نهی:
دانستن این نکته لازم است که نیت عمل همواره پیش از عمل به وجود می آید ولی با شروع عمل به پایان نمی رسد، بلکه در اعمال عبادی نیت عمل باید تا پایان عمل همراه آن باشد. بر همین اساس در فقه اسلامی، اگر عبادت با نیت صحیح و به خاطر خدا شروع گردد ولی در میان راه این نیت مخدوش شده و شرایط صحت خود را از دست بدهد، عمل عبادی را دچار اشکال می کند. در عبادات شرط است که نیت داشته باشند و نیّت، خود از دو رکن اساسی باید برخوردار باشد: الف- فقط برای خدا باشد (قربة الی الله) ب- معیّن باشد. بنا بر این اگر به عنوان مثال در هنگام نماز، فرد به گناه ریا دچار شود و نماز خود را به نیت غیر خدا بخواند، نیت او دچار خلل شده و نمازش باطل می گردد. در امر به معروف و نهی از منکر نیز اگر فرد آمر و ناهی بخواهد درست به وظیفه خود عمل کند و انجام وظیفه او مؤثّر واقع شود، باید علاوه بر نیت صحیح قبل از عمل، در حین امر و نهی خویش نیز مراقبت نماید تا نیت او دچار اشکال نشده و عمل او مخلصانه باشد. در این صورت امر و نهی او مفید، ماندگار و منشأ اثر خواهد بود.
3- پس از انجام فریضه:
گاهی اوقات عمل و عبادتی با رعایت شرایط و آداب انجام می شود ولی به خاطر رفتار ناشایستی پس از آن، از بین رفته و اثر خود را هم نابود می سازد و حتی ممکن است اثر معکوس از خود به جا بگذارد. قرآن کریم در این مورد می فرماید:
«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى كَالَّذِي يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَيْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْداً لا يَقْدِرُونَ عَلى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ». اى كسانى كه ايمان آورده ايد! بخشش هاى خود را با منت و آزار، باطل نسازيد! همانند كسى كه مال خود را براى نشان دادن به مردم، انفاق مى كند و به خدا و روز رستاخيز، ايمان نمى آورد (كار او) همچون قطعه سنگى است كه بر آن، (قشر نازكى از) خاك باشد (و بذرهايى در آن افشانده شود) و رگبار باران به آن برسد، (و همه خاك ها و بذرها را بشويد،) و آن را صاف (و خالى از خاك و بذر) رها كند. آن ها از كارى كه انجام داده اند، چيزى به دست نمى آورند و خداوند، جمعيت كافران را هدايت نمى كند.[9]
آری، اذیت و آزاری که پس از امر به معروف و نهی از منکر از سوی آمر و ناهی نسبت به فرد خطاکار صورت می پذیرد - گرچه عمل به هنگام امر و نهی به دور از ریا و موانع صحت و قبولی آن بوده، ولی - عمل را نابود کرده و اثرات مثبت آن را تحت الشعاع قرار می دهد. چه بسا با منّت و آزاری که فرد خطاکار از سوی آمر و ناهی می بیند، بیش از پیش بر خطای خود اصرار ورزد و برای همیشه خاطره بدی از آمرین به معروف و ناهیان از منکر داشته باشد به طوری که پس از آن، نسبت به هر امر به معروف و نهی از منکری واکنش منفی نشان دهد. همچنین اذیت و آزار و منت گذاردن بر سرِ کسی که مورد امر و نهی قرار گرفته است، اساسا با اخلاص در عمل و نیت تقرّب الی الله سازگار نیست. کسی که تنها به خاطر خدا و از روی شفقت و مهربانی و به قصد هدایت و اصلاح، به امر و نهی فرد خطاکار پرداخته، معنی ندارد که پس از کار خود او را مورد آزار و منّت قرار دهد.
هر که را اندر عمل اخلاص نیست / در جهان از بندگان خاص نیست
هر که کارش از برای حق بود / کار او پیوسته با رونق بود
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.
خودآزمایی
1- «اخلاص» را به عنوان یکی از عوامل موفقیت در امر به معروف و نهی از منکر، با تکیه بر آیه ای از قرآن توضیح دهید؟
2- مراحل سه گانه ای را که برای تحقق اخلاص در امر به معروف و نهی از منکر باید مورد توجه باشد بیان کنید؟
پی نوشت ها
[1] راه اصلاح يا امر به معروف و نهی از منكر (صافي گلپايگاني، لطف الله) ص 43.
[2] حافظان حريم امر به معروف در عصر ما (اکبری، محمدرضا) ص 70.
[3] سوره ملک/ آیه 2 (ترجمه مکارم).
[4] بحار الأنوار (ط - بيروت) ج 67 ص 198.
[5] منية المريد ص 133.
[6] سایت پرتال جامع علوم انسانی، برگرفته از مقاله: اخلاص در عمل، منبع: حوزه، سال 1368، شماره 33.
[7] سوره بقره/ آیه 265 (ترجمه مکارم).
[8] ترجمه الميزان ج 2 ص 601.
[9] سوره بقره/ آیه 264 (ترجمه مکارم).
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت